The Cloud Factory
De Wolkenfabriek
FEBRUARY 28, 2023
Belgium prepares to take its reactors offline.
I grew up in a small, unsightly Belgian town near the Dutch border, in what is known as the Mol-Dessel-Geel nuclear zone. The town, located near the outposts of companies that work with radioactive materials, is a high-risk community for nuclear accidents. When the wind blows in the wrong direction, my hometown is also in the danger zone around the nuclear plant in Doel, where, last September, Belgium’s second-newest nuclear reactor was shut down.
Every year, my elementary school conducted a drill of the standard emergency procedure, testing what was called the “NBC signal,” an alarm for the event of nuclear, biological or chemical disaster. We learned that there were iodine tablets in the bottom drawer of the teacher’s desk, that we should stay in our seats like good boys and girls and not be frightened, that our teacher would first check whether the windows and doors were shut and then hand out the pills, and that our parents would have to wait until it was safe to pick us up from school. The test signal sounded like a modulated howl punctuated by brief moments of silence. The howling went on for one minute. Afterward, the loudspeakers intoned the phrase “test signal” three times.
As a child, I could hardly begin to picture a nuclear reactor or biochemical disaster. Even so, I was sometimes kept awake at night by thoughts of all the potential scenarios. If “The Simpsons” was to be believed, there were glowing rats scurrying around the catacombs of the reactors, radioactive waste leaking from the pipes at random intervals, employees using chunks of plutonium as paperweights and green fluorescent skeletons lurking in the power plant’s basement. Although Homer Simpson often made me laugh, I have to admit it worried me to think that someone like him was in charge of nuclear safety. I could only hope that the director of the real nuclear plant in Doel would not accidentally press the “core destruct” button while napping.
The border village of Doel is on the left bank of the Scheldt, in the northwestern corner of the province of Antwerp, set in a chaotic landscape where noisy port industry collides with green fields and peaceful wetlands. Day-trippers munch sandwiches on the embankment, locals walk their dogs and the view opens out to the river as it turns the penultimate bend to its mouth. Across the water are toylike construction cranes and a petroleum factory with its pipelines exposed — the bubbling intestinal system of the towers that belch tendrils of smoke.
Experts feared a doomsday scenario in which hydrogen gas would accumulate in the cracks, making the wall bulge or even burst. Similar problems often cause explosions in gas pipelines.
Gazing to the northeast from the riverbank, the eye encounters a strange sight: Three cylindrical structures rise above the dike path. A 17th-century mill that has long ceased turning holds its sails in a cross over the nuclear plant’s cooling towers, which lie just beyond it. The structures seem to provoke each other by virtue of their proximity. Both are playing a game with time: The mill stopped operating almost a century ago and has now been converted into a brasserie, and the nuclear plant displays a mechanical quality that will, in the not-so-distant future, be a thing of the past.
Now that the Doel 3 reactor has been shut down, the plumes of steam that hang over the cooling towers are dwindling. Pro-nuclear advocates and a few questionable politicians have spoken, with misplaced nostalgia, of “the end of the cloud factory.” But Doel 3, which started operating in 1982, had a less flattering nickname in the years before its closure: “the cracked reactor.” A decade ago, routine maintenance turned up some worrying signs: cornflake-like cracks in the wall of the reactor vessel, a potential point of weakness. When the initial observation was reassessed, the number of cracks was found to be 13,000. For fear of a reactor breakdown, Doel 3 was taken offline for further safety inspections. The lustrous flakes turned out to be flattened bubbles of hydrogen, which had formed when the reactor vessel was forged 30 years earlier.
Experts feared a doomsday scenario in which hydrogen gas would accumulate in the cracks, making the wall bulge or even burst. Similar problems often cause explosions in gas pipelines. If the reactor vessel wall were to rupture, the leakage of cooling water might lead to a fatal nuclear meltdown.
ENGIE Electrabel, the energy corporation that owns the nuclear power station, argued that the cracks were “not harmful,” pointing out that they hadn’t caused any trouble for 30 years. The inspection report for the year in which the cracks are said to have been discovered is not available to the public. The director of Belgium’s Federal Agency for Nuclear Control (FANC), which oversaw the construction and opening of Doel 3 in the late 1970s, has likewise been evasive. In a recent interview in the Flemish daily De Standaard, he said, “I don’t remember much about it. The question is, does the plant meet the standards? Well, the nuclear station was eventually permitted to reopen. Little mistakes occur regularly and usually pose no threat.”
Three years passed before Doel 3 was allowed to reopen. Barely two years later, in 2017, the reactor closed again, this time for nine months, because the concrete in a bunker next to the nuclear reactor had degraded. Back in 2003, the Belgian government had decided as part of a coalition agreement to close the plant eventually, and the ongoing problems left little basis for overturning this decision. On Sept. 23, 2022, the reactor was permanently shut down, and its signature cloud of vapor began its gradual, wistful disappearance.
Besides Doel 3, Belgium has six other nuclear reactors, which are divided between the two stations in Doel and Tihange. Together, the reactors supply 50% of the country’s electricity. Phasing out nuclear power has long been a contentious topic. In 2003, Belgium laid the legislative foundation for a phaseout, on the condition that other reliable power sources were available and that investment in other forms of renewable energy had increased. Belgian nuclear reactors that had reached their maximum life span of 40 years would be required by law to pull the plug for safety reasons. So the three oldest reactors — Doel 1, Doel 2, and Tihange 1 — all of which began operating in 1975, were originally scheduled to close on Dec. 1, 2015.
Later governments made repeated attempts to postpone the closure and, despite some foot-dragging in the legislature, succeeded formidably. On Dec. 30, 2015, less than a month after the bell had tolled for them, the three retired reactors were reconnected to the power grid for a term of 10 years.
In the debate about phasing out nuclear power, the Russian invasion of Ukraine and the global energy crisis have created new opportunities for delay. In April 2022, the present government arranged for the Doel 4 and Tihange 3 reactors, both dating from 1985, to remain in operation for 10 years longer than planned, until 2035. There is even talk of introducing new small modular reactors (SMRs), which could eventually be hooked up to the power grid to ensure stability when supply from other sources fluctuates.
The demolition will reportedly take about two decades and produce additional radioactive waste.
A royal decree issued in late November 2022 permits the deep, or geological, disposal of radioactive waste. The preparation of the underground repositories, hundreds of meters deep, will not be completed until after the year 2100. The plan is to bury the nuclear waste in so-called supercontainers in a location to be determined, with layers of clay and host rock for protection from radiation.
Dismantling the antiquated nuclear reactors will cost Belgium an estimated 18 billion euros. The demolition will reportedly take about two decades and produce additional radioactive waste. After that, the polluted soil will have to be cleaned up before the industrial site can be used for a new purpose. The environmental impact of dismantling the reactors and the long, long aftermath of demolition will vastly overshadow the 50 years or so in which we could dream of cloud factories and a cheap, stable source of energy.
Yet in Doel, a vestige of the nuclear fantasy lingers in the air. The near-deserted village at the foot of the nuclear plant has only a few streets, in an urban grid suggestive of a big city — and anomalous in Flanders, where the pattern of construction tends to be inward-looking and clustered around the church and historic center. The graffiti-covered walls and barred windows of the working-class housing underscore the atmosphere of faded dreams. I scan the spray-painted slogans to gauge the public mood but break off the search after reading, “The soul is light,” “Gimme a big hug” and “Fuck feminists.”
Doel does its level best to charm its visitors and establish its credentials as an alternative destination for a fun day out. When I visited this past fall, the local ice cream truck, named Tropical Paradise, was decorated with a painting of a land of plenty where children lounged under palm trees, sampling two cones at once. There were port-a-potties for visiting cyclists, informational panels for eager learners and plenty of Instagram-ready scenes. On Sundays and public holidays, parking spots are in short supply. A barefoot couple had stationed their converted minibus in one of the overgrown gardens. A French Harley-Davidson group was holding a photo shoot in the middle of the main street, their motorcycles forming a V-shaped roadblock.
The village’s few remaining permanent residents keep their shutters lowered. They’ve painted “inhabited” on their housefronts and posted creative signs to warn off tourists and squatters. One front door boasts a furious Persian cat and a message in English: “Welcome. Now go away.” Another has a laminated photo of two children, presumably members of the household. The girl wears a fox mask; her little brother is hidden behind the face of a gorilla. Above their heads are the words “This is not a zoo.”
Meanwhile, on the horizon: the fuming plant and the picturesque mill. A nuclear site in one of Europe’s most densely populated regions. The evacuation plan for the area, drawn up in 1991, covers only the 10-kilometer radius around the power station. Somewhere inside the plant, neutrons are shooting off at high speed, releasing energy whenever they collide with atoms, whose nuclei split in turn, releasing more energy and more high-speed neutrons in a chain reaction. The operator keeps a vigilant eye on this process, and we confront the sudden fragility of our trusting reliance on his watchfulness. The disaster alarm. The fox girl and gorilla boy, playing dress-up. Test signal, test signal, test signal.
België bereidt zich voor om zijn kernreactoren te sluiten.
Ik groeide op in een onooglijk klein dorpje tegen de grens met Nederland, in wat bekend staat als de nucleaire zone Mol-Dessel-Geel. Het dorp is een risicogemeente voor kernongevallen, gelegen in de omgeving van de hoofdzetels van bedrijven waar met radioactieve materialen wordt gewerkt, zoals Belgoprocess, Transnubel, en ECS. Afhankelijk van de windrichting ligt het dorp eveneens in de gevarenzone rond de kerncentrale van Doel, waar afgelopen september Doel 3, de op een na jongste kernreactor van België, gesloten werd.
Elk jaar doorliepen we in de lagere school de standaardprocedure bij het testalarm — het zogeheten NBC-signaal dat nucleaire, biologische of chemische rampspoed aankondigt. We leerden dat de jodiumtabletten bewaard werden in de onderste lade van de lessenaar, dat we niet bang moesten worden — mooi braaf op de stoel blijven zitten – dat onze leraar eerst zal controleren of de ramen en deuren gesloten zijn en daarna de pillen uitdeelt, dat onze ouders ons pas van school konden komen halen als het weer veilig was. Het testalarm klinkt als een gemoduleerde huiltoon, die na een korte onderbreking opnieuw inzet. Het huilen duurt ongeveer één minuut. Na afloop herhalen de luidsprekers drie keer het woord ‘proefsignaal’.
Hoewel ik me als kind nauwelijks iets kon voorstellen bij kerncentrales of biochemische rampen, kon ik er niet van slapen. Als ik The Simpsons mocht geloven, lopen er immers lichtgevende ratten in de catacomben van de reactoren, lekt er te pas en te onpas radioactief afval uit de pijpleidingen, gebruikt men stukjes plutonium als presse-papier en liggen er groene fluorescerende skeletten. Ondanks dat ik vaak om Homer Simpson moest lachen, voelde ik me toch niet helemaal gerust bij het idee dat iemand als hij de functie van veiligheidsdirecteur uitoefende. Ik kon alleen maar hopen dat de directeur van de echte kerncentrale in Doel niet per ongeluk op de zelfvernietigingsknop zou drukken tijdens een dutje.
Op de linkeroever van de Schelde, in het uiterste noordwesten van de provincie Antwerpen, in een landschapsverwarring van lawaaierige havenindustrie en vredige polders, ligt het grensdorp Doel. Op de verhoogde dijk eten daguitstappers boterhammen, wordt een hond uitgelaten, trekt het uitzicht open over de rivier, die hier een voorlaatste bocht neemt naar haar monding. Aan de overkant van het water: de K’Nex-achtige kranen, de petroleumfabriek met de pijpleidingen bloot — het borrelende darmstelsel van de torens en hun oprispende rookslierten.
Specialisten vreesden voor een doemscenario waarin zich waterstofgas zou kunnen opstapelen in de scheurtjes.
In noordoostelijke richting stuit de blik op een merkwaardig gezicht: langs het dijkpad staan drie cilindervormige structuren hun verhouding te bedisselen. Een zeventiende-eeuwse molen, niet langer draaivaardig, houdt zijn wieken in een kruis over de verderop liggende koeltorens van de kerncentrale. De twee gebouwen lijken elkaar door hun naburigheid te provoceren, tegelijk zijn ze, hoe verschillend ook, betrokken in een gelijkaardig spel met de tijd. Net als de tot brasserie omgebouwde molen, die bijna honderd jaar buiten gebruik is, bekent de kerncentrale een werktuiglijkheid die in een niet zo verre toekomst verleden zal worden.
Het is al begonnen. Als gevolg van de sluiting van de kernreactor Doel 3 worden de waterdamppluimen boven de koeltoren geleidelijk kleiner. Met misplaatst sentiment spreken pro-nucleaire sympathisanten en enkele in vraag te stellen politici over ‘het einde van de wolkenfabriek’. Nochtans droeg de reactor in zijn actieve jaren een meer pejoratieve bijnaam. Doel 3, operatief sinds 1982, stond bekend als ‘de scheurtjesreactor’. Tien jaar geleden werden tijdens een periodieke onderhoudsbeurt verdachte structuren ontdekt: in de wand van het vat zaten cornflakesachtige scheurtjes, die de reactor mogelijk zouden kunnen verzwakken.
Herinterpretatie van de eerste vaststelling wees uit dat het om dertienduizend scheurtjes ging. Uit vrees voor een reactorbreuk werd Doel 3 stilgelegd voor veiligheidsonderzoek. De glazuurachtige vlokken bleken platgedrukte waterstofbelletjes, ontstaan bij de gieting van het kernreactorvat, zo’n dertig jaar geleden.
Specialisten vreesden voor een doemscenario waarin zich waterstofgas zou kunnen opstapelen in de scheurtjes. Dit zou de wand doen opzwellen en zelfs openbarsten. Dergelijke precedenten kan men dikwijls aanwijzen als oorzaak van explosies in gaspijpleidingen. Als de wand van het reactorvat zou breken, kan het koelwater weglekken, met een fatale kernsmelting tot gevolg.
ENGIE Electrabel, energieproducent en eigenaar van de kerncentrales, beweert dat de scheurtjes ‘niet schadelijk zijn’ en beroept zich daarbij op het feit dat ze dertig jaar lang geen problemen opleverden. Het rapport van het bouwjaar waarin de scheurtjes vermeld zouden worden, is niet inzichtelijk. Ook de directeur van het Federaal Agentschap voor Nucleaire Veiligheid (FANC), die eind jaren zeventig de constructie en de opstart van Doel 3 leidde, reageert omzeilend. In een recent interview met De Standaard zegt hij: “Ik herinner mij er niet veel van. De vraag is: voldoet de reactor aan de eisen? Wel, de kerncentrales mochten uiteindelijk opstarten. Kleine fouten komen geregeld voor, meestal zonder gevaar.”
Het zou drie jaar duren voor Doel 3 opnieuw mocht opstarten. Amper twee jaar later, in 2017, sloot de reactor opnieuw voor een periode negen maanden. Dit keer omwille van betonslijtage in een bunker naast het reactorgebouw. Toen de veelbesproken kernreactor enkele maanden geleden haar maximale levensvatbaarheid van veertig jaar bereikt had, gaven de aanhoudende problemen weinig grond om de vooropgestelde sluiting uit het regeerakkoord tegen te spreken. Op 21 september 2022 werd de reactor officieel stil gelegd en begon de karakteristieke waterdampwolk aan haar geleidelijke, melancholische verdwijning.
België telt naast Doel 3 nog zes kernreactoren, verspreid over de centraleparken van Doel en Tihange. Samen produceren ze vijftig procent van onze elektriciteit. De centrales leveren eveneens stroom aan Nederland en Duitsland. Sinds jaar en dag is de kernuitstap een politiek twistpunt. Op basis van betrouwbare ingebruikname en met het oog op investering in andere vormen van hernieuwbare energie werd in 2003 de uitfasering van kernenergie wettelijk vastgelegd. Na hun maximale levensduur van veertig jaar dienen de Belgische kerncentrales stilgelegd te worden omwille van veiligheidsredenen. Voor de drie oudste reactoren, opgestart in 1975, betekende dat de sluiting vastgelegd werd voor 1 december 2015.
De daaropvolgende regeringen probeerden de sluitingstermijn meermaals te verlengen, en slaagden daar — mits enig achterophinkend wetgevend werk – geheid in. Amper dertig dagen na de geordonneerde einddatum, werden op 30 december 2015 de uitgerangeerde reactoren Doel 1, Doel 2 en Thihange 1, weer aangesloten op het net, met een verlenging van tien jaar.
De Russische inval in Oekraïne en de wereldwijde energiecrisis heeft in het debat rond de kernuitstap opnieuw bewegingsruimte gecreëerd om verlengingen op tafel te leggen. In april 2022 voerde de huidige regering door dat de reactoren Doel 4 en Tihange 3 (opstart, 1985) tien jaar langer, tot 2035, actief zullen blijven. Men overweegt zelfs de bouw van nieuwe kleinere, assembleerbare kerncentrales, SMR’s (Small Modular reactors), die in de toekomst op het stroomnet aangesloten kunnen worden als stabilisator bij overproductie en tekorten.
De afbraak zou zo’n twee decennia in beslag nemen en bovendien extra radioactief afval met zich meebrengen.
Eind november van vorig jaar werd er een Koninklijk Besluit uitgevaardigd dat toestemming geeft voor de diepe, geologische berging van radioactief afval. Het klaarmaken van de honderden meters diepe, ondergrondse opslagruimtes zal nog tot begin volgende eeuw in beslag nemen. Men plant het kernafval op een nader te bepalen locatie in supercontainers te begraven, die omhult door een kleilaag en een extra gastgesteente de straling zouden moeten tegenhouden.
De ontmanteling van de uitgeleefde kerncentrales wordt voor België geschat op een kostprijs van 18 miljard euro. De afbraak zou zo’n twee decennia in beslag nemen en bovendien extra radioactief afval met zich meebrengen. Daarna moet nog een bodemsanering voorafgaan aan een nieuwe bestemming van de industriegrond. De ecologische impact van de berging en de lange, lange nasleep van de ontmanteling ontwrichten de pakweg vijftig jaar waarin er gedroomd kon worden over wolkenfabrieken en goedkope, stabiele stroomvoorziening.
Toch hangt er nog een restant van de fantasie in Doel. Het nagenoeg verlaten dorp aan de voet van de kerncentrale bestaat uit slechts enkele straten, die aangelegd werden in grootstedelijk dambordpatroon – een anomalie in Vlaanderen, waar de bebouwing gewoonlijk naar binnen keert en zich zo dicht mogelijk schaart rond de dorpskern met kerk. De met graffiti bekladde gevels en gebarricadeerde ramen van de arbeiderswoningen cultiveren de uitgeleefde droom. Ik speur de gesprayde leuzen af op zoek naar sentiment, maar besluit de zoektocht te staken na ‘de ziel is licht’, ‘hou me stevig vast’ en ‘fuck feminists’.
Ontegenzeggelijk probeert Doel haar bezoekers te charmeren als ‘alternatief plekje voor een leuke uitstap’. Toen ik afgelopen herfst het dorp bezocht, zag ik hoe de ijscowagen van dienst, genaamd Tropical Paradise, beschilderd was met een Kokanje-tafereel, waarin kinderen onder palmbomen van twee hoorntjes tegelijk snoepen. Er waren Dixie-toiletten voorzien voor de fietstoeristen, informatieborden voor leergierigen, voldoende fotogenieke gelegenheden. Op zon- en feestdagen moet men vroeg komen om zeker te zijn van parking. Een koppel op blote voeten had zich met hun omgebouwd busje in een van de overwoekerde tuinen geïnstalleerd. Een Franse Harley Davidson-vereniging hield een fotosessie in de hoofdstraat: de motors staan in V-formatie over de breedte van de weg geplaatst.
De enkele vaste inwoners die het dorp nog telt houden de rolluiken naar beneden. Op hun gevel staat ‘bewoond’ geschilderd en er hangen creatieve waarschuwingsbordjes om toeristen en krakers buiten te houden. Op een van de voordeuren prijkt een erg boze, perzische kat met de uitnodiging: ‘Welcome. Now go away’. Op een andere voordeur hangt een geplasticifieerd papier met een foto van wat vermoedelijk de twee kinderen des huizes zijn. Het meisje draagt een vossenmasker, het kleine broertje zit verstopt achter het gezicht van een gorilla. Boven hun hoofden leest het: ‘this is not a zoo’.
Ondertussen, aan de horizon, de stoomwalmende centrale en de pittoreske molen. Een nucleaire site in het dichtsbevolkte gebied van Europa. Het evacuatieplan, opgesteld in 1991, dat enkel uitgewerkt werd voor een gebied in een straal van tien kilometer rond de centrale. De neutronen die, ergens daarbinnen, met hoge snelheid wegschieten in een splijtingsproces en in het wegschieten met grote hoeveelheid energie botsen met andere atomen, wiens kern op hun beurt splijt, waardoor weer energie en weer neutronen, razendsnel, aangeslagen, met grote hoeveelheid vrijgekomen energie botsen tegen andere atoomkernen, die op hun beurt splitsen in weer energie en weer de in snelheid gebalde neutronen en de eeuwige kettingreactie daarvan. Het oog van de operator die dit proces nauwkeurig in de gaten houdt en, plotseling fragiel, onze vertrouwende afhankelijkheid aan zijn aandacht. Het testalarm. Het vossenmeisje en de gorillajongen die verkleedspelletjes spelen. Proefsignaal, proefsignaal, proefsignaal.